Sự phát triển của báo chí và truyền thông luôn đồng hành với những bước tiến lớn của nhân loại, vừa phản ánh vừa góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội. Trong dòng chảy lịch sử ấy, báo chí thế giới nói chung và báo chí Việt Nam nói riêng đã không ngừng vận động, chuyển mình mạnh mẽ qua từng giai đoạn hình thành và phát triển.
Sự phát triển của báo chí và truyền thông luôn đồng hành với những bước tiến lớn của nhân loại, vừa phản ánh vừa góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội. Trong dòng chảy lịch sử ấy, báo chí thế giới nói chung và báo chí Việt Nam nói riêng đã không ngừng vận động, chuyển mình mạnh mẽ qua từng giai đoạn hình thành và phát triển.
Tại Việt Nam, kể từ khi tờ Báo Thanh Niên ra đời cách đây gần một thế kỷ, báo chí cách mạng đã từng bước khẳng định vai trò là phương tiện thông tin thiết yếu của đời sống xã hội, là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, các tổ chức chính trị – xã hội và là diễn đàn tin cậy của nhân dân. Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam, hệ thống báo chí và truyền thông quốc gia đã phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ cả về loại hình, quy mô, phương tiện kỹ thuật – công nghệ, chất lượng nội dung và đội ngũ làm báo. Báo chí ngày càng thể hiện vai trò to lớn, ảnh hưởng sâu rộng đến đời sống xã hội, đóng góp thiết thực vào sự nghiệp đổi mới, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.
Để thực hiện mục tiêu xây dựng nền báo chí – truyền thông chuyên nghiệp, nhân văn và hiện đại được xác định trong Văn kiện Đại hội XIII của Đảng, đặc biệt trong bối cảnh bùng nổ công nghệ và những thách thức từ “chiến tranh thông tin” hiện nay, cần đẩy mạnh thực hiện ba đột phá chiến lược, trong đó, thể chế được xác định là “điểm nghẽn” cần được khơi thông nhanh chóng, kịp thời và hiệu quả.
Việc xây dựng và hoàn thiện thể chế pháp luật về báo chí mang ý nghĩa quyết định trong việc kiến tạo môi trường pháp lý ổn định, minh bạch, tạo điều kiện để báo chí thực hiện tốt vai trò là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với Nhân dân, đồng thời phát huy chức năng là diễn đàn dân chủ, phản biện xã hội tích cực. Một thể chế tiến bộ cần bảo đảm quyền tự do báo chí theo quy định của Hiến pháp, đồng thời đặt ra khuôn khổ rõ ràng về đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm xã hội, góp phần ngăn chặn các hành vi lợi dụng báo chí để xuyên tạc, kích động, gây phương hại đến lợi ích quốc gia – dân tộc.
Một hệ thống thể chế đúng đắn sẽ là nền tảng vững chắc, là động lực phát triển và bảo đảm để báo chí Việt Nam phát triển bền vững, làm chủ công nghệ mới, nhưng vẫn giữ vững vai trò định hướng dư luận, giữ chắc trận địa tư tưởng của Đảng trong mọi hoàn cảnh.
Quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế pháp luật đối với sự phát triển báo chí cách mạng Việt Nam
Quá trình xây dựng và hoàn thiện thể chế pháp luật đối với phát triển báo chí cách mạng Việt Nam là một chặng đường dài, gắn liền với sự phát triển của đất nước, từ khi giành được độc lập đến thời kỳ đổi mới và hội nhập quốc tế. Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, báo chí đóng vai trò quan trọng trong việc tuyên truyền đường lối của Đảng và Chính phủ. Một dấu mốc quan trọng trong quá trình thể chế hóa hoạt động báo chí là Sắc lệnh số 41 ngày 29/3/1946 – văn bản pháp lý đầu tiên của Nhà nước quy định về chế độ báo chí, do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký ban hành. Sắc lệnh này đã đặt nền móng cho việc quản lý và phát triển báo chí trong giai đoạn đầu của chính quyền cách mạng, thể hiện tư duy sớm của Đảng và Nhà nước về vai trò đặc biệt của báo chí trong sự nghiệp xây dựng đất nước.
Bước sang thời kỳ đổi mới, với yêu cầu phát triển báo chí trong một môi trường pháp lý minh bạch, ổn định, Luật Báo chí năm 1989 (số hiệu 29-LCT/HĐNN8) được Quốc hội khóa VIII thông qua ngày 28/12/1989 và có hiệu lực từ ngày 02/01/1990, là văn bản pháp lý đầu tiên quy định toàn diện về hoạt động báo chí tại Việt Nam, khẳng định quyền tự do ngôn luận của công dân trên báo chí, quy định rõ vai trò, chức năng, trách nhiệm của báo chí và nhà báo. Luật này đã được sửa đổi, bổ sung vào năm 1999 để phù hợp hơn với tình hình thực tiễn trong thời kỳ đổi mới, siết chặt quản lý nội dung báo chí, tăng cường trách nhiệm của nhà báo.
Tiếp nối quá trình hoàn thiện thể chế, Luật Báo chí năm 2016 ra đời, thay thế Luật Báo chí năm 1989 và các lần sửa đổi trước đó. Đây là bước tiến lớn trong việc định hình khung pháp lý hiện đại cho hoạt động báo chí Việt Nam, phù hợp với sự phát triển của truyền thông đa phương tiện, báo chí điện tử và các mô hình nội dung số.
Các quan điểm, chủ trương của Đảng về báo chí thể hiện bằng nhiều văn bản quan trọng như: Hiến pháp năm 2013, Luật Báo chí năm 2016, Luật Tiếp cận thông tin năm 2016, Nghị định số 09/2017/CP, ngày 09/2/2017 quy định chi tiết việc phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí của các cơ quan hành chính nhà nước và các quy định về quản lý báo chí đối với mạng xã hội, truyền thông số hóa…
Đặc biệt, Quyết định số 362/QĐ-TTg, ngày 03/4/2019 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Quy hoạch phát triển và quản lý báo chí toàn quốc đến năm 2025 đã xác lập lộ trình rõ ràng cho sự chuyển đổi mô hình làm báo theo hướng chuyên nghiệp, hiện đại, hiệu quả.
Sự ra đời và liên tục cập nhật các văn bản pháp luật về báo chí là minh chứng cho vai trò then chốt của thể chế pháp lý trong việc kiến tạo môi trường phát triển lành mạnh, bền vững cho nền báo chí cách mạng Việt Nam. Những thành tựu thể chế pháp luật này đã đem lại nhiều tác động tích cực:
Báo chí phát triển vững mạnh, chuyên nghiệp: Với hành lang pháp lý ngày càng đồng bộ, hệ thống báo chí Việt Nam phát triển nhanh về số lượng và chất lượng, đa dạng hóa các loại hình từ báo in, phát thanh, truyền hình đến báo chí điện tử, truyền thông đa phương tiện, mạng xã hội. Hoạt động báo chí từng bước chuyên nghiệp hóa từ tổ chức, quản lý, đào tạo nguồn nhân lực đến sản xuất, phân phối nội dung. Báo chí Việt Nam đã xây dựng được đội ngũ phóng viên, nhà báo có trình độ chuyên môn, bản lĩnh chính trị, không ngừng sáng tạo, đổi mới, góp phần quan trọng trong việc đưa tin kịp thời, chính xác các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước đến người dân, đồng thời đấu tranh phản bác thông tin sai trái, thù địch.
Báo chí thúc đẩy các giá trị nhân văn, nhân bản: Pháp luật về báo chí ngày càng hoàn thiện đã định hướng rõ ràng, tạo điều kiện để báo chí phát huy mạnh mẽ vai trò giáo dục, nâng cao nhận thức xã hội, lan tỏa các giá trị tích cực, như: lòng yêu nước, truyền thống dân tộc, tinh thần nhân ái, đoàn kết, chia sẻ, bảo vệ công lý, lên án các hành vi phản xã hội hoặc xâm phạm thuần phong mỹ tục. Báo chí là kênh thông tin thân thiện, gần gũi, sát với người dân, góp phần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của cá nhân, tập thể, khuyến khích các hành động thiện nguyện, nhân đạo trong xã hội.
Báo chí từng bước hiện đại hóa và tham gia vào chuyển đổi số quốc gia: Nhờ chính sách thúc đẩy chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ mới, pháp luật về báo chí đã nhanh chóng bắt nhịp với xu hướng phát triển của thời đại. Các cơ quan báo chí mạnh dạn đầu tư kỹ thuật, nâng cao trình độ công nghệ, xây dựng tòa soạn hội tụ, đưa tin đa nền tảng, đa ngữ, sử dụng dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo… giúp nâng cao hiệu quả truyền thông chính sách, đáp ứng nhu cầu thông tin nhanh nhạy, chính xác, đa chiều của công chúng trong nước và quốc tế. Công tác bảo vệ quyền tác giả, bản quyền báo chí cũng được pháp luật đặc biệt chú trọng, khuyến khích sáng tạo nội dung mới, bảo vệ thành quả sáng tạo của các tập thể, cá nhân làm báo.
Đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ chính trị trong tình hình mới: Trong bối cảnh, các thế lực phản động, chống đối trong và ngoài nước không ngừng gia tăng hoạt động tuyên truyền, xuyên tạc, thông tin sai sự thật, suy diễn về mặt tư tưởng, sử dụng mạng xã hội để tác động tiêu cực đến tư tưởng, nhận thức của nhân dân, gây tâm lý hoang mang, làm giảm sút lòng tin với Đảng, chế độ. Một trong những yêu cầu trọng tâm của báo chí cách mạng là giữ vững, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, phản bác các quan điểm sai trái, thông tin xấu độc, đồng thời tuyên truyền sâu rộng chủ trương, chính sách, đưa pháp luật vào cuộc sống, tạo đồng thuận xã hội, góp phần ổn định chính trị, thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội theo tinh thần Nghị quyết số 35-NQ/TW, ngày 22/10/2018 của Bộ Chính trị khóa XII về tăng cường bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác các quan điểm sai trái, thù địch trong tình hình mới. Sự hoàn thiện của thể chế pháp luật đã bảo đảm báo chí luôn đóng vai trò xung kích, dẫn dắt, giữ vững “trận địa tư tưởng”, là lực lượng nòng cốt trên mặt trận thông tin.
Nâng cao vị thế báo chí Việt Nam trong khu vực và quốc tế: Báo chí Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng với thế giới, tham gia các diễn đàn báo chí khu vực và quốc tế, học hỏi kinh nghiệm, chia sẻ thông tin và đồng thời quảng bá hình ảnh, vị thế đất nước, con người Việt Nam ra thế giới. Thể chế pháp luật hoàn thiện, nhất quán chính là nền tảng quan trọng để báo chí Việt Nam tự tin “ra biển lớn”, tăng sức cạnh tranh, đồng thời chủ động bảo vệ lợi ích quốc gia trên không gian truyền thông toàn cầu.
Thách thức và giải pháp tiếp tục kiến tạo, thúc đẩy báo chí cách mạng phát triển chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại trong kỷ nguyên mới
Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, quá trình xây dựng, hoàn thiện thể chế pháp luật và phát triển báo chí cách mạng cũng đối diện không ít khó khăn, thách thức ở cả bình diện pháp luật và thực tiễn hoạt động. Trong kỷ nguyên công nghệ số, mạng xã hội phát triển bùng nổ, toàn cầu hóa và sự cạnh tranh gay gắt của nhiều dòng tin, nhiều nền tảng, công nghệ truyền thông mới, nếu không có chiến lược và hành động kịp thời, báo chí đứng trước nguy cơ tụt hậu, thậm chí bị các thế lực thù địch lợi dụng không gian mạng để bóp méo, xuyên tạc, gây chia rẽ, mất ổn định xã hội.
Sau hơn 8 năm thi hành, một số quy định của Luật Báo chí năm 2016 đã bộc lộ một số hạn chế, bất cập, chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn của hoạt động báo chí. Nổi bật ở ba vấn đề: (i) Chưa bao quát được các mô hình, (ii) Chưa giải quyết được các vấn đề của truyền thông hiện đại và (iii) Chưa thúc đẩy được phát triển kinh tế báo chí.
Trong đó, khung chính sách, pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu, còn tồn tại tình trạng mâu thuẫn, chồng chéo giữa một số văn bản pháp luật; việc áp dụng đôi khi thiếu thống nhất. Sự phát triển nhanh của báo chí điện tử, báo chí đa phương tiện, trí tuệ nhân tạo (AI) (ChatGPT, Whisper…), mạng xã hội (một số nền tảng như Facebook, YouTube, TikTok… đang chi phối lượng lớn người dùng, thông tin, quảng cáo), mô hình tài chính số… đòi hỏi pháp luật phải thường xuyên bổ sung, hoàn thiện mới đáp ứng thực tiễn quản lý và phát triển. Ranh giới giữa báo chí chuyên nghiệp và nội dung truyền thông cá nhân đang mờ dần, nhưng hệ thống pháp luật lại chưa có cách quản lý phù hợp. Bên cạnh đó, các vấn đề liên quan đến quyền, nghĩa vụ của nhà báo cần được quy định rõ hơn. Chế tài xử lý vi phạm đối với các nhà báo và cơ quan báo chí chưa phân hóa rõ giữa sai phạm hành chính, vấn đề đạo đức báo chí và vi phạm pháp luật. Các quy định liên quan tới cấp phép đôi khi còn mang nặng tính xin – cho; chưa khuyến khích tình tự chủ, chuyên nghiệp trong báo chí; chưa có cơ chế tài chính bền vững khuyến khích phát triển.
Nhiều cơ quan báo chí chưa chủ động, mạnh dạn đổi mới mô hình tòa soạn hội tụ, khai thác tối đa sức mạnh công nghệ, chậm trong chuyển đổi số, gia tăng tính tương tác với công chúng. Công tác quản lý, kiểm soát thông tin trên mạng xã hội, truyền thông xuyên biên giới là bài toán lớn cần giải pháp tổng hợp từ cả pháp luật, kỹ thuật, quản lý nhà nước và ý thức cộng đồng. Công tác “nội luật hóa” các cam kết quốc tế còn chậm được ban hành, chưa đầy đủ. Điều này đã trở thành cái cớ để Việt Nam bị một số tổ chức quốc tế xếp hạng thấp về tự do báo chí, cáo buộc hạn chế không gian tự do báo chí.
Một vấn đề quan trọng bức thiết hiện nay là giải quyết mối quan hệ hữu cơ, tương hỗ giữa tiến hành xây dựng và hoàn thiện thể chế pháp luật với quy hoạch báo chí. Vấn đề quy hoạch báo chí là một nội dung trọng tâm trong công tác xây dựng, quản lý báo chí hiện nay. Quy hoạch báo chí liên quan sâu rộng đến vấn đề thể chế, tự do báo chí, hiệu quả hoạt động, vai trò xã hội và quyền tiếp cận thông tin của người dân. Đây không chỉ đơn thuần là việc tinh gọn bộ máy, giảm đầu mối, giảm số lượng cơ quan báo chí một cách cơ học, mà mục tiêu cao nhất, quan trọng nhất là nâng cao chất lượng, hiệu quả thông tin, tuyên truyền trên báo chí, để mỗi cơ quan báo chí mạnh hơn, để mỗi người làm báo tự tin hơn, yêu, đam mê và nhiệt huyết với nghề nghiệp của mình hơn, vững tin xây dựng kỷ nguyên mới của báo chí cách mạng Việt Nam khi bước vào thời khắc 100 năm. Điều này đòi hỏi cơ chế chính sách phải bảo đảm tính minh bạch, công bằng, hợp pháp, quyền lợi cho cơ quan báo chí, những người làm báo bị tác động của việc sắp xếp, tinh gọn; chính sách đầu tư nguồn lực để bảo đảm các cơ quan báo chí sau sắp xếp hoạt động ổn định và phát triển, nâng cao năng lực cạnh tranh, thích ứng của báo chí Việt Nam trong môi trường truyền thông số. Quy hoạch là bước đi chiến lược về mặt tổ chức, còn thể chế là bảo đảm pháp lý để tổ chức ấy hoạt động hiệu quả, đúng định hướng và bền vững.
Trước thực trạng trên, để tiếp tục kiến tạo, thúc đẩy báo chí cách mạng Việt Nam phát triển mạnh mẽ, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ chính trị và hội nhập quốc tế, cần tập trung một số giải pháp sau:
Một là, tiếp tục hoàn thiện, cập nhật thể chế pháp luật về báo chí: Tăng cường tổng kết thực tiễn, rà soát, cập nhật các quy định phù hợp với tiến trình phát triển của báo chí số, báo chí đa nền tảng, phát thanh – truyền hình trực tuyến; hoàn thiện các cơ chế bảo vệ quyền con người, bảo vệ dữ liệu cá nhân, quyền tác giả, bảo mật thông tin báo chí; ban hành các quy chuẩn, quy tắc đạo đức nghề nghiệp hiện đại, thống nhất. Việc sửa đổi và bổ sung Luật Báo chí năm 2016 và các văn bản hướng dẫn thi hành cần bảo đảm tính đồng bộ, nhất quán và phù hợp với thực tiễn chuyển động nhanh của môi trường truyền thông hiện đại. Cần quy định rõ ràng về hoạt động của báo chí trên nền tảng số, trách nhiệm và quyền lợi của cơ quan báo chí trong không gian mạng.
Hai là, xây dựng cơ chế hỗ trợ báo chí công lập thực hiện nhiệm vụ chính trị, đồng thời phát triển mô hình báo chí chất lượng cao, có năng lực tự chủ, tránh bao cấp dàn trải. Cần có chính sách ưu tiên đầu tư, đào tạo, nghiên cứu và chuyển giao công nghệ mới cho các cơ quan báo chí chủ lực.
Ba là, hoàn thiện cơ chế bảo vệ nhà báo, quy định rõ ràng quyền tác nghiệp, tiếp cận thông tin, và bảo vệ khỏi các hành vi đe dọa, vu khống, tấn công cá nhân. Đây là nền tảng để nhà báo hành nghề một cách chuyên nghiệp, dũng cảm và có trách nhiệm.
Bốn là, đẩy mạnh quản lý nhưng không kiểm soát cứng nhắc, thay vào đó là cơ chế giám sát đa tầng, kết hợp giữa Nhà nước, xã hội và cơ quan chủ quản. Cần có hệ thống đánh giá độc lập về chất lượng nội dung báo chí, đồng thời phát huy vai trò tự điều chỉnh trong cộng đồng báo chí.
Năm là, bổ sung các quy định khuyến khích nội dung mang tính nhân văn, sáng tạo, lan tỏa giá trị tích cực, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước, giữ gìn đạo đức xã hội và tinh thần dân tộc. Cần tạo điều kiện để báo chí thực sự là “người bạn đồng hành” với văn hóa dân tộc trong kỷ nguyên toàn cầu hóa.
Sáu là, tăng cường liên kết, phối hợp giữa các cơ quan báo chí, cơ quan quản lý, doanh nghiệp công nghệ tạo lập cơ chế tam giác hợp tác (cơ quan quản lý – cơ quan báo chí – doanh nghiệp công nghệ): Tạo ra cơ chế phối hợp mạnh mẽ giữa các cơ quan chỉ đạo báo chí và các doanh nghiệp công nghệ truyền thông trong công tác quản lý, xử lý thông tin xấu, độc, chia sẻ nguồn lực chuyển đổi số, phát triển các nền tảng số.
Bảy là, chủ động hội nhập quốc tế, học tập kinh nghiệm các quốc gia phát triển: Tăng cường trao đổi đoàn, hợp tác đào tạo, tham khảo mô hình quản trị báo chí hiệu quả trên thế giới; đồng thời, xuất khẩu các sản phẩm báo chí, nội dung truyền thông đặc sắc của Việt Nam ra quốc tế, nâng cao ảnh hưởng và uy tín Việt Nam trên không gian truyền thông toàn cầu. Nghiên cứu các mô hình tổ hợp báo chí, truyền thông lớn, sở hữu nhiều tờ báo và kênh truyền hình khác nhau của các nước có nền báo chí phát triển trên thế giới để từng bước hình thành, phát triển ở Việt Nam tổ hợp báo chí truyền thông chủ lực đa phương tiện là mô hình hoạt động của cơ quan báo chí có nhiều loại hình báo chí, có vai trò nòng cốt định hướng dư luận xã hội, có cơ chế hoạt động đặc thù theo quy định của Chính phủ.
Trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên mới với nhiều cơ hội và thách thức, báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục giữ vai trò là lực lượng tiên phong trên mặt trận tư tưởng, văn hóa. Báo chí không chỉ phản ánh hiện thực mà còn góp phần định hướng dư luận, khơi dậy khát vọng phát triển, củng cố niềm tin và tạo động lực cho toàn xã hội. Tổng Bí thư Tô Lâm đã nhấn mạnh: “Kỷ nguyên mới đang mở ra tương lai xán lạn của dân tộc. Kỷ nguyên mới cũng đặt ra yêu cầu nhiệm vụ mới, cao hơn đối với báo chí cách mạng, đòi hỏi báo chí cũng phải phát triển tương xứng, vươn mình cùng dân tộc, xứng tầm nền báo chí chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại”.
Báo chí cần tiếp tục phát huy vai trò là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước và Nhân dân; là diễn đàn tin cậy phản ánh tâm tư, nguyện vọng của các tầng lớp nhân dân; đồng thời là công cụ sắc bén trong đấu tranh chống lại các luận điệu sai trái, bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng. Kỷ nguyên mới không có chỗ cho sự trì trệ, tư duy cũ kỹ, nhất là sáo mòn trong thông tin, tuyên truyền. Việc xây dựng và hoàn thiện thể chế pháp luật về báo chí không chỉ là yêu cầu tất yếu, mà còn là nền tảng quan trọng để phát triển nền báo chí cách mạng Việt Nam chuyên nghiệp, nhân văn, hiện đại. Quan trọng hơn, báo chí với thể chế đồng bộ và đổi mới sẽ là một trong những trụ cột tinh thần và trí tuệ, góp phần hiện thực hóa các mục tiêu chiến lược mà Đảng ta đã đề ra: đến năm 2030 trở thành nước đang phát triển có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao; và đến năm 2045 trở thành nước phát triển, thu nhập cao.
Trong hành trình đó, báo chí không chỉ đưa tin – phản ánh, mà còn đóng vai trò củng cố niềm tin xã hội, cổ vũ khát vọng phát triển, lan tỏa các giá trị nhân văn, văn hóa Việt Nam và thúc đẩy khối đại đoàn kết toàn dân tộc. Đổi mới thể chế báo chí chính là sự đóng góp cho đổi mới và tăng cường một phần quan trọng của sức mạnh mềm quốc gia.
PGS.TS. LÊ HẢI BÌNH Ủy viên dự khuyết Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Thứ trưởng Thường trực Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch
Theo Vietnam Finance
Nguồn: https://vietnamfinance.vn/de-bao-chi-phat-trien-chuyen-nghiep-nhan-van-hien-dai-trong-ky-nguyen-moi-d128400.html
